Sjolem Alejchem
De beroemdste en geliefdste Jiddische schrijver aller tijden is ongetwijfeld Sjolem Alejchem. Zijn pseudoniem betekent zoveel als: Hallo! In werkelijkheid heette hij Sjolem Rabinowitsj.
Sjolem Rabinowitsj werd in 1859 geboren in het Russische Rijk en groeide er op in een sjtetl, Voronko, dat tegenwoordig in Oekraïne ligt. Hij overleed in 1916 in New York en bij zijn begrafenis deden meer dan 150.000 mensen hem uitgeleide.
Van een van Sjolem Alejchems bekendste werken, Tevje der milchiker, werd na zijn dood een wereldberoemde musical gemaakt: Fiddler on the Roof, in het Nederlands opgevoerd onder de titel Anatevka.
Sjolem Alejchems schrijverscarrière begon na de dood van zijn moeder in 1872. Zijn vader hertrouwde met een vrouw die een ware stiefmoeder bleek. Ze sloofde zich uit in het huishouden en ondertussen schold ze op de kinderen en slingerde hun de sappigste verwensingen toe. De jonge Sjolem besloot in het geheim haar scheldwoorden op te schrijven en op alfabetische volgorde te zetten. Toen zijn vader hem betrapte met het manuscript van ‘Stiefmoeders scheldwoordenboek’, las hij het van begin tot eind voor aan de boze stiefmoeder zelf. Als door een wonder schoot ze in een gierende lach. Tot Sjolems geluk, want veel op met ‘schrijven’ had zijn stiefmoeder niet. Iemand hoefde dat woord maar te zeggen, of ze riep uit: ‘Schrijven? Doktersrecepten mogen ze voor je schrijven!’
Sjolem Alejchem liet een uitgebreid oeuvre na. Ter gelegenheid van zijn honderdste sterfdag in 2016 vertaalde ik ‘Vooruitgang in Kasrilevke’ voor een speciaal dubbelnummer van het blad Grine Medine, nr. 63/64. In het verhaal keert de ik-figuur op latere leeftijd terug naar het sjtetl van zijn jeugd, Kasrilevke, en verwondert zich erover hoe modern het stadje en zijn inwoners zijn geworden. Kasrilevke, afgeleid van het woord kasril (‘armoedzaaier’) is Sjolem Alejchems benaming van het sjtetl waar hij zelf is opgegroeid, Voronko. Volgens de ondertitel zijn het ‘beschrijvingen, beelden, feiten en verhaaltjes, geschreven in de jaren 1914-1915’. Het origineel is terug te vinden in band 19 van de 28 banden van Sjolem Alejchems verzamelde werk in de Folksfond-oisgabe, New York 1925.
Van de zes vertaalde stukken uit ‘Vooruitgang in Kasrilevke’ verscheen er één, ‘Kranten’, als voorpublicatie in De Brug, juli 2016 (jrg. 26, nr. 101), het blad van het Steuncomité Israëlische Vredes- en Mensenrechtenorganisaties. Het gaat over de opkomst van de ‘kritische pers’ in het sjtetl en Sjolem Alejchem maakt erin handig gebruik van de woordenschat die hem is bijgebracht door zijn stiefmoeder…
Van Sjolem Alejchem verschenen in het Nederlands onder meer:
- Het leven een roman. Autobiografie (vertaald door Willy Brill), Vassallucci, Amsterdam 1999.
- Tevje de melkboer (vertaald door Willy Brill), L.J. Veen, Amsterdam/Antwerpen 2008.
- Motl, de zoon van Pejse, de voorzanger (vertaald door Henriette Silverberger), VZW Eugeen van Mieghem, Antwerpen 2000, een wondermooie uitgave met illustraties van Eugeen van Mieghem (1875-1930).