David Grossman
Frankfurter Buchmesse 2020: de kracht van literatuur
Op dinsdag 13 oktober 2020 sprak David Grossman tijdens de openingsceremonie van de Frankfurter Buchmesse. De boodschap eindigt met een verhaal van de beroemde Jiddische dichter en partizaan Avrom Sutzkever over de kracht van een gedicht, zelfs midden in een mijnenveld. Grossmans mooie videoboodschap van hoop in tijden van pandemie is hier te zien:
(14.08 minuten, Engelse vertaling van Jessica Cohen)
Ik vond dat een verrassend einde. De meeste Israëli’s, ook Israëlische schrijvers, zijn helemaal niet bekend met de Jiddische literatuur. Nog frappanter was dat ik dezelfde 13 oktober heel toevallig gedichten van Avrom Sutzkever las met mijn leerlingen Jiddisch. Blijkbaar hing Sutzkever in de lucht…
Twee dagen later mocht ik David Grossman via Zoom interviewen voor een zeventigkoppig publiek van de Liberaal Joodse Gemeente. Ik vroeg hem onder meer naar zijn vroege kennismaking met het werk van een andere Jiddische schrijver, Sjolem Alejchem.
Inspiratiebronnen
Acht jaar oud was David Grossman toen zijn vader hem Motl, de zoon van Pejse, de voorzanger van Sjolem Alejchem te lezen gaf. David sloeg het boek open, las de eerste zinnen in de ouderwetse Hebreeuwse vertaling van Jitschak Dov Berkowitz (de schoonzoon van Sjolem Alejchem) en begreep er geen woord van. Toch intrigeerde het boek hem. Zijn vader vroeg hem of hij het leuk vond en verzekerde hem dat het er in het boek precies zo aan toe ging als vroeger in zijn Poolse sjtetl. Vooral door de blik in zijn vaders ogen begreep David dat zijn vader hem uitnodigde in de verloren wereld van zijn jeugd.
Binnen een paar maanden verslond de achtjarige alle werken van Sjolem Alejchem die in het Hebreeuws voorhanden waren. Achteraf realiseert Grossman zich dat hem heel veel moet zijn ontgaan. Maar hij ontdekte de fantasierijkste wereld die hij ooit in een boek had aangetroffen en Sjolem Alejchem werd een blijvende inspiratiebron. In het essay ‘Sefariem sje-kar’oe oti’ (‘Boeken die mij hebben gelezen’) vertelt hij over zijn inspiratiebronnen en noemt hij behalve Sjolem Alejchem onder meer ook De gedaanteverwisseling van Franz Kafka, Memorandum van Yaakov Shabtai en Jozef en zijn broers van Thomas Mann.
Non-fictie
Mijn eigen kennismaking met het werk van David Grossman vond plaats in 1987 in Jeruzalem. Ik werkte daar in een boekhandel en kocht er voor drie sjekel een speciaal nummer van het weekblad Koteret rasjiet (nr. 230 van 29 april 1987) ter gelegenheid van de Israëlische Onafhankelijkheidsdag.
Het hele tijdschrift bestond uit het verslag dat Grossman had gemaakt van zijn waarnemingen in de bezette Palestijnse gebieden, getiteld Hazeman hatsahov. Deze titel betekent letterlijk ‘De gele tijd’, maar slaat op de tijd dat het stoplicht op oranje staat alvorens op rood te springen. Grossman waarschuwde zo, twintig jaar na de Zesdaagse Oorlog van 1967, voor de gevaren van de voortgaande bezetting van de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook. Inderdaad zou nog geen acht maanden later de eerste intifada uitbreken. In het Nederlands verscheen het boek als Over de grens in de vertaling van Shulamith Bamberger.
Poëzie
Een misschien onverwachte kant van David Grossman is de poëzie. Een pakkend voorbeeld is het gedicht ‘Sjirat hastiker’ (‘Stickerpoëzie’). In de aanloop naar de moord op premier Jitschak Rabin in 1995 door een rechts-nationalistische tegenstander van vrede met de Palestijnen begon Grossman bumperstickers te verzamelen. Veel Israëli’s lieten via een sticker op hun auto namelijk hun ongezouten mening horen in vaak brute slogans. Grossman zette de teksten zo achter elkaar dat ze rijmden en een protest vormden tegen de botte slogancultuur.
Jaren later werd Grossmans readymadegedicht op muziek gezet en in 2004 stond het zelfs vier weken lang bovenaan in de top-10 in de uitvoering van de band Hadag Nachasj. De clip van Grossmans nummer 1-hit is hier te zien:
Een hartverscheurend mooi poëtisch werk van Grossman is Uit de tijd vallen. Onder de titel staat als genreaanduiding: ‘Een verhaal in stemmen’. Maar in het werk zelf zegt een van de hoofdpersonen, die allen rouwen om de dood van een kind: ‘[…] de poëzie is van mijn rouw de taal.’
Uit de tijd vallen werd in 2017 en 2018 indrukwekkend op het toneel gebracht door Marlies Heuer, Theo Nijland en anderen in een productie van productiehuis Zeelandia.
Romans
Mijn interview met David Grossman was ter gelegenheid van de verschijning van Het leven speelt met mij. Het verhaal van hoofdpersoon Vera Bauer is gebaseerd op het levensverhaal van de Joods-Joegoslavische Eva Panić Nahir. Tijdens de Tweede Wereldoorlog streed ze samen met haar Servische man als partizaan tegen de nazi’s. Maar als Tito later in conflict komt met Stalin worden ze beschuldigd van verraad en opgepakt. Vera wordt voor een onmogelijke keuze gesteld en belandt in een heropvoedingskamp op het kale eiland Goli Otok. De roman beschrijft hoe Vera’s keuze tot ruim een halve eeuw later nog doorwerkt op haar dochter Nina en haar kleindochter, de filmmaakster Gili.
Onmogelijke keuzes en hoe ze doorwerken: misschien is dit een rode draad in de werken van Grossman. Ik denk aan de anti-oorlogsroman Een vrouw op de vlucht voor een bericht, waarin hoofdpersoon Ora ooit een keuze heeft moeten maken tussen twee geliefden. En ik denk aan het met de internationale Man Booker Prize bekroonde Komt een paard de kroeg binnen, waarin hoofdpersoon Dov als kind moet kiezen tussen zijn vader en moeder.
Grossman wilde tijdens het interview uiteraard niet te diep ingaan op het nieuwe boek. Maar hij vertelde wel dat hij ervan hield in zijn werken een andere tak van kunst mee te laten spelen. In Een vrouw op de vlucht voor een bericht is dat het hoorspel, in Komt een paard de kroeg binnen de stand-upcomedy en in Het leven speelt met mij de filmkunst.
Nog een overeenkomst: hoofdpersonen in de werken van Grossman zijn uiterst talig. Ze stellen Grossman in staat zware verhalen te schrijven met een lichte pen en de werkelijkheid te benaderen met woordgrappen. Ook dat maakt het vertalen van Grossman zo’n plezierige bezigheid.
Grossman en zijn vertalers in Kroatië.
Van links naar rechts: Nederlands, Catalaans, Zweeds, Italiaans, Engels, Tsjechisch, Duits, Hebreeuws, Spaans, Kroatisch, Slowaaks